Η δημιουργία της εικόνας αυτής της Παναγίας αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά, ο οποίος υπήρξε εξαίρετος ζωγράφος και αγιογράφος. Γεννήθηκε στην Συρία στις αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ. Αγιογράφησε για πρώτη φορά την Παναγία με τον Χριστό στην αγκαλιά της, όσο αυτή βρισκόταν ακόμη εν ζωή. Σε αυτόν αποδίδονται ακόμη τα θαυμάσια δείγματα αγιογραφικής τέχνης: η εικόνα του Χριστού ως Καλού Ποιμένα και η εικόνα των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.
Η ιστορία της εικόνας της Παναγίας Σουμελά είναι τόσο ιδιαίτερη, όσο και η ίδια η εικόνα. Σύμφωνα με την παράδοση, δύο Αθηναίοι μοναχοί, ο Σωφρόνιος και ο Βαρνάβας (θείος και ανιψιός), μετά από όραμα στο οποίο τους εμφανίστηκε η Παναγία, ξεκίνησαν ένα δύσκολο ταξίδι από την Αθήνα για το όρος Μελά του Πόντου, όπου η ίδια τους αποκάλυψε ότι θα βρουν την θαυματουργή εικόνα της. Τρία χρόνια αργότερα, μετά από πολλές περιπλανήσεις, έφτασαν σε σπήλαιο του βουνού, περίπου στα 1000 μέτρα υψόμετρο, όπου πραγματικά βρέθηκε και η εικόνα. Στο σημείο εκείνο, έφτιαξαν το κελλί τους, που σταδιακά μετατράπηκε στο πασίγνωστο σήμερα μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, κοντά στην Τραπεζούντα.
Το 1922, κατά την γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, η Ιερά Μονή καταστράφηκε. Οι μοναχοί της Μονής, προβλέποντας την καταστροφή, έθαψαν την ιερή εικόνα και κάποια άλλα κειμήλια κοντά στο παρακείμενο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας, για να μην πέσουν στα χέρια των αλλόθρησκων. Η εικόνα έμεινε θαμμένη εκεί περίπου για μια δεκαετία, οπότε και ο τότε μητροπολίτης Ξάνθης Πολύκαρπος Ψωμιάδης μαζί με τον υπουργό Πρόνοιας Λεωνίδα Ιασωνίδη (πρόσφυγας από τον Πόντο και αυτός) ζητούν από τον πρωθυπουργό Βενιζέλο να πράξει τα δέοντα για την επιστροφή των ιερών κειμηλίων στην Ελλάδα.
Πραγματικά, μετά από λεπτούς χειρισμούς και διαπραγματεύσεις με την τουρκική κυβέρνηση του Ισμέτ Ινονού επιτράπηκε η είσοδος της ελληνικής αποστολής στην Τουρκία και η επιστροφή των εν λόγω αντικειμένων στην Ελλάδα. Με την συνδρομή του αρχιμανδρίτη Αμβρόσιου, ο οποίος ήταν ένας από τους τελευταίους μοναχούς της μονής Παναγίας Σουμελά, βρέθηκε η ακριβής τοποθεσία και ξεθάφτηκαν τα ιερά αντικείμενα. Η εικόνα μεταφέρθηκε στην Αθήνα, όπου και παρέμεινε ως το 1951. Στην συνέχεια, τον Αύγουστο του 1952 τοποθετήθηκε στον Ιερό Ναό Νέας Παναγίας Σουμελά, που χτίστηκε στις πλαγιές του Βερμίου, κοντά στο χωριό Καστανιά.
Σήμερα, ο χώρος αποτελεί μεγάλο προσκύνημα του ορθόδοξου κόσμου. Το κτιριακό συγκρότημα περιλαμβάνει 2 εκκλησίες, 10 ξενώνες και εστιατόριο και περιβάλλεται από καταπράσινη έκταση απίστευτης ομορφιάς. Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου χιλιάδες άνθρωποι από όλη την Ελλάδα, άλλα και το εξωτερικό, επισκέπτονται την Μονή για να τιμήσουν την Παναγία – προστάτιδα του γένους.
